Η Αγιά στην οθωμανική διοικητική υποδιαίρεση – Ναχιγιέ Καστρίτσας το 1454/55.
Όπως αναφέρει ο Δρ. Γεώργιος Κ. Λιακόπουλος, Ιστορικός – Οθωμανολόγος, «Τα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα (tahrir defteri, defter-I hakani) κατέγραφαν τις φορολογήσιμες πληθυσμιακές μονάδες: εστίες/νοικοκυριά (hane)[1], εργένηδες (Mucerred)[2], και χήρες (bive), εφόσον αυτές διατελούσαν αρχηγοί εστιών, και κατόπιν αναλυτικά τις φοροπροσόδους κάθε οικισμού. Πρέπει εξ αρχής να σημειώσουμε ότι αυτές οι καταστιχώσεις δεν αποτελούν πληθυσμιακές απογραφές και δεν πρέπει να εξετάζονται ως τέτοιες. Ωστόσο, η σύγκρισή τους με άλλες σύγχρονες πηγές μπορεί να δώσει πιο στέρεες βάσεις για την εξαγωγή συμπερασμάτων. Στο παρών κατάστιχο παρουσιάζεται η αναλυτική (mufassal) καταγραφή του σαντζακίου των Τρικάλων, το οποίο αντιστοιχούσε σε μεγάλο τμήμα της κεντρικής Ελλάδας. Πρόκειται για το κατάστιχο ΜΜ10[3] που χρονολογείται το ΑΗ 859 (AD 1454-1455).
Ο Οθωμανός γραφέας (katib, il yazicisi), πιθανότατα με τη συνοδεία ενός βοηθού που γνώριζε την κατά τόπους γλώσσα, επισκεπτόταν έναν προς έναν τους οικισμούς κάθε επαρχίας και κατέγραφε όλους τους κατοίκους με φοροδοτική υποχρέωση σύμφωνα με το σύστημα που αναφέρθηκε. Η ανθρωπωνυμική αξία των καταστίχων είναι σπουδαία. Στα κατάστιχα που συντάχθηκαν αμέσως μετά την οθωμανική κατάκτηση μιας βυζαντινής χώρας τα άτομα καταγράφονται με το όνομα και το επίθετό τους, δηλαδή σύμφωνα με το βυζαντινό τρόπο. Αντίθετα, σε μεταγενέστερα κατάστιχα ο τύπος καταγραφής είναι: τάδε γιός του τάδε (π.χ. Yorgi veled-I Petros). Στο υπό εξέταση έγγραφο ο συντάκτης φαίνεται πως σημείωσε με ιδιαίτερη προσοχή τα ελληνικά ονόματα καθώς χρησιμοποιεί γράμματα της αραβικής για να αποδώσει φθόγγους της ελληνικής που λανθάνουν στην τουρκική».
ΑΓΙΑ
«Αναφέρεται στο φ. 218α και 219α. Στον οικισμό κατοικούσαν 123 οικογένειες, από τις οποίες 8 είχαν ως αρχηγό μία χήρα γυναίκα. Με άλλους 25 οικισμούς της γύρω περιοχής, από τους οποίους οι 10 ήταν εγκαταλειμμένοι (mezraa), ήταν τιμάριο των αδελφών Ιμπραΐμ και Γιουσούφ, παιδιών του Ισά μπέη και εγγονών του Παύλου Κουρτίκη, οι οποίοι το νέμονταν εξ αδιαιρέτου. Φαίνεται ότι οι γιοι του Παύλου Κουρτίκη εξισλαμίσθησαν προκειμένου να διατηρήσουν τα προνόμιά τους. Οι τιμαριούχοι, του 1454/1455 εισέπραξαν από την Αγιά τα εξής ποσά»[4].
| Από το σιτάρι | 1.792 άσπρα |
| Από το κριθάρι | 277 άσπρα |
| Από το κεχρί | 50 άσπρα |
| Από τον βίκο | 70 άσπρα |
| Από το λινάρι | 240 άσπρα |
| Από την δεκάτη των αμπελιών και κήπων | 60 άσπρα |
| Από την δεκάτη των κυψελών | 351 άσπρα |
| Από την δεκάτη των καρυδιών | 40 άσπρα |
| Από τον φόρο των μύλων | 90 άσπρα |
| Από τον φόρο των προβάτων | 655 άσπρα |
| Από τον φόρο των μποστανιών | 56 άσπρα |
| Από τον φόρο των χοίρων | 546 άσπρα |
| Από το νυφιάτικο | 240 άσπρα |
| Από την ισπέντσα (φόρο που πλήρωναν οι χριστιανοί γεωργοί) | 2.923 άσπρα |
|
Σύνολο 7.390 άσπρα |
«Η παραγωγή του σιταριού υπολογίσθηκε στα 224 κιλά της Λάρισας, ήτοι (224Χ55) 12.320 σημερινά κιλά, και ο αριθμός των προβάτων στα 218, καθώς ο φόρος ανέρχεται σε 655 άσπρα και για κάθε τρία πρόβατα επιβαλλόταν φόρος ενός άσπρου»[5].
| 218a | ||||
| Χωριό Αγιά | ||||
| Δήμος Μοραΐτης | Νικόλας Μοραΐτης | Κώστας Μοραΐτης | Γιάννης Μοραΐτης | Γιώργης Μοραΐτης |
| Στογιάνος Μοραΐτης | Γκίνης Μοραΐτης | Χήρα Καλή Μιχάλη | Ντόμπρος[6] Μοραΐτης | Στάικος Δερμάνος |
| Γιώργης Διρμάνος | Γκίνης Βλάχος | Μιχάλης Ανεπατάς | Βέτικος Σέρβος | Νικόλας Αρβανίτης |
| Γκάζος Αρβανίτης | Νικόλας Καμαριώτης | Μιχάλης Καλαμαράς | Γκίνης Κένταρχος | Κώστας Κένταρχος |
| Πέτρος Κένταρχος | Γιώργης Κένταρχος | Σταμάτης Πολυγιάννης | Δήμος γιος του Πολυγιάννη | Κώστας Γάικος |
| Μανώλης Γάικος | Θόδωρος Βούικος[7] | Νικόλας Λεοντάρης | Ταμπιζίβος Μουζάκης[8] | Γιάννης Ταμπιζίβος |
| Δήμος Ταμπιζίβος | Γιάννης Σέρβος | Δήμος Σέρβος | Τράϊκος Λεοντάρης | Πουρντάνος Κρασλάβος |
| Δημήτρης Κραβανίδης | Ιβάνης[9] Σέρβος | Θόδωρος Σέρβος | Σταμάτης Αρβανίτης | Γιώργης Δίδιας |
| Γιώργης Ράφτης | Μιχάλης Μπούφαρης | Γιάννης Μαγλαβίτης | Νενάντας[10] Αρβανίτης | Στέφανος Ράφτης |
| Γκίνης Νενάντας | Μιχάλης Ζάγιας | Ράντος[11] γαμπρός του Ράγιου | Γιώργης γαμπρός του Ράγιου | Κώστας Πιπιδάρης(;) |
| 218b | ||||
| Μιχάλης Πιπιδάκης (;) | Δήμος Πιπιδάκης (;) | Παγκάρης Πιπιδάκης (;) | Δήμος Βλάσης | Βλάντος Βλάσης |
| Γιάννης Αδρακτάς (;) | Θόδωρος Διμάτης | Γιώργος Ζαγορινός | Θόδωρος Ζαγορινός | Θόδωρος Βαΐπης |
| Δήμος Βαΐπης | Νικόλας Βαΐπης | Γιώργης Βαΐπης | Μανώλης Βαΐπης | Γιώργης Στοβιράβος |
| Μιχάλης Στοβιράβος | Λίκας Στοβιράβος | Γιώργης Στοβιράβος | Κώστας Βαΐπης | Μιχάλης Βαΐπης |
| Θόδωρος Ντελής | Θόδωρος Βαγενάς | Δήμος Βαγενάς | Στάϊκος Σέρβος | Γιάννης Στάϊκος |
| Γιώργης Στάϊκος | Δήμος Σουχιάς | Νικόλας Κραϊμέρος | Βασίλης Κραϊμέρος | Μανώλης Κραϊμέρος |
| Δήμος Κραϊμέρος | Μάγκος Σέρβος | Σάνης Σέρβος | Θόδωρος Καλόγηρος | Μιχάλης Σκιαδάς |
| Γιώργης Σκιαδάς | Δήμος Βελίκας[12] | Θόδωρος Βελίκας | Γιώργης Σλάβος | Χήρα Κραϊμέρου |
| Χήρα Μίλου[13] | Χήρα Πετράνα | Χήρα Ζαγορινή | Χήρα Γκιώνη[14] | Χήρα Βλασίνα |
| Χήρα Ντομπρίνα | Θόδωρος Γαϊτάνης | Πρατόης Κραϊμέρος | Γιώργης Ανυφαντής | Νικόλας Πιπιδάκης (;) |
| Γιάννης γιος του Καμαριώτη | Δήμος γιος του Δερμάνου | Δήμος γιος του Λοστάρη | Μάνος Λοστάρης | Μιχάλης Ορφανός |
| Γιάννης γαμπρός του Αδρακτά (;) | Στέφανος Δημάνης | Μιχάλης Σουχιάς | Θόδωρος γιος του Μιχάλη | Μάνος Σουχιάς |
| Θεοφύλαχτος γιος του Παπά | Δημήτρης γιος του Καλαμαρά | Κώστας Ταμπιζίβος | Σταμάτης Γρηγόρης | Μιχάλης Κυριτσώτας |
| 219α | ||||
| Πίος Κένταρχος | Παπάς Μιχάλης | Αντρώνης Βαϊπίσης | Γιώργης Ραγιάς | Μιχάλης Τσελέγκος |
| Στάϊκος Μπρατόης[15] | Βάσος Βαΐπης | Δήμος Ράϊτος Θόδωρος | ||
| Σίτος
224 κοιλά επί 8 [ακτσέδες] /κοιλό, σύνολο 1792 |
Κρίθος
55,5 κοιλά επί 5 [ακτσέδες] /κοιλό, σύνολο 277 |
Κεχρί
10 κοιλά επί 5 [ακτσέδες] /κοιλό, σύνολο 50 |
Βίκος
14 κοιλά επί 5 [ακτσέδες] /κοιλό, σύνολο 70 |
|
| Δεκάτη αμπελιών
και περιβολιών 60 |
Λινάρι
240 |
Δεκάτη μελισσιών
351 |
Δεκάτη καρυδιών
40 |
Φόρος νερόμυλου: 3
90 |
| Φόρος προβάτων
655 |
Δεκάτη
κήπων 56 |
Φόρος εγκληματιών και γάμου
240 |
Σπέντζα
2923 |
Φόρος χοίρων 546 |
| Σύνολο
εστίες 115 |
Χήρες
8 |
Φοροπρόσοδος 7390 |
Μετά την κατάκτηση της ανατολικής Θεσσαλίας (1388/89) από τον Εβρενός Μπέη, πρώτη καταγραφή στη Θεσσαλία (Ταχρίρ) θεωρείται του Μπαγιεζίντ Α΄ (1393/94) και δεύτερη του Μουράτ Β΄ (1423/25) οι οποίες έχουν απολεσθεί. Η Καστρίτσα ωστόσο το 1423 είχε τέσσερα κατοικημένα χωριά Χριστιανών: Αγιά – Βαθύρεμα – Δέσιανη – Καστρί (Καστρίτσα).
ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ – ΤΑPU DEFTERS
Α. 1454-1455: Maliyeden Mudevver = MAD Αριθμ. 10
859 Εγίρας – 900 σελίδες – Πρωθυπουργικά Οθωμανικά Αρχεία Κωνσταντινουπόλεως. Ο κατάλογος δείχνει την ανατολική Θεσσαλία ως χώρα με πολύ λίγους παλαιούς χριστιανικούς οικισμούς[16] και δεν αναφέρει ούτε μια Μοναστική κοινότητα, ίσως επειδή ήταν μικρά για να καταγραφούν σε ταχρίρ.
Β. 1466 / 67: MAD Αριθμ. 66
871 Εγίρας. Ο κατάλογος είναι «ιτζμάλ» = συνοπτικός.
Γ. 1506 / 7 : Tapu Defter = T.D. Αριθμ. 35
912 Εγίρας. Mufassal = πλήρης, θαυμάσια διατηρημένος, 1300 σελίδες.
Δ. 1521 : Κατάλογος διαμελισμένος και δεν επιτρέπει συμπεράσματα.
Ε. 1539 / 40 : Απολέσθη – χάθηκε.
Στ. 1569 / 70 : Ολόκληρος σε δύο τόμους. Άγκυρα, Γενική Διεύθυνση του Καντάστερ (T.K.G.M.) Αριθμ. 56 και 60. Ο τελευταίος που έγινε για την Θεσσαλία. Κατ’ αυτόν η Αγιά πάντα ως ο μεγαλύτερος οικισμός είχε 312 σπίτια (από 115 στα 1455) (σχεδόν τριπλάσια μετά από 115 χρόνια). Τα Χριστιανικά χωριά αναπτύχθηκαν γρηγορότερα των Μουσουλμανικών μεταξύ των ετών.
Ζ. 1466 – 1506 :
(Σημειωτέων ότι το 1836 η Αγιά αριθμούσε 800 σπίτια έως το 1889 και το 1981 αριθμούσε 3.000 κατοίκους = 900 σπίτια).
Στο Ταχρίρ του 1570 αναφέρονται τα ονόματα των χωριών υπό την δικαιοδοσία της Σουλτάνας Mihrimah, “Mulk” (δηλαδή πλήρης ιδιοκτησία).
Ο Ναχιγιέ (hahiye = δήμος) του Γενιτζέ (Yeniche) ή Γενιτζέ-ι-Ρούμ (των Ρωμιών) ή Γένιτζέ-ι-Γκιαβούρ (των Γκαούρηδων) ήταν το μεγαλοχώρι της Αγιάς ως μέρος – Καζά του Γενίσεχίρ (Yenisehir) δηλαδή της Λάρισας. Η ετυμολογία της λέξεως Yeniche είναι Νέος Τόπος – «Καινουργής» σε αντιδιαστολή με τη Λάρισα που ονομάσθηκε Yenisehir δηλαδή «Νέα Πόλη» – «Νεάπολις».
Περί το 1871 προς το τέλος της Οθωμανικής κυριαρχίας στη Θεσσαλία (1888) στην επαρχία της σημερινής Αγιάς υπήρχαν 23 χωριά και 5 οικισμοί. Τα περισσότερα ήταν Χριστιανικά χωριά.
Τα Ελληνικά χωριά του Καζά του Yenisehir (Λάρισα) στο Ναχιγιέ της Καστρίτσας (M.M. 10 – AD. 1454/55) το 1455 ήταν 13 εκ των οποίων τα 4 κατοικούνταν αμιγώς (κυρίως) από Μουσουλμάνους.
Καστρί, Βαίσσενη [Μπουγιούκ Γκιόλ (μεγάλη λίμνη)], Βαθύρρεμα – Vasirama, Βουλγαρινή, Togan – Δογάνη – Ανάβρα, Κερμενλή – Germiyan (Κιουτάχεια Μ. Ασίας), Αλή Φακιλάρ – Καλαμάκι, Αγιά, Νιβόλιανη, Σελίτσανη, Αθανάτη – «Θάνατος», Τσιναρλού (τόπος με πλατάνια) Σακόλοβα = Ποταμιά, Εμιρχανλί – Αϊντινλί (Από το Αϊδίνιο) = Νερόμυλοι.
Τέλος αναφέρεται και καλλιεργίσιμη γη – Ισίκ Μπεντιρλού (Isik Bedirlu) = φεγγαρόφως (φως + πανσέληνος) στην οποία δεν κατοικούν νομάδες γιρούκοι, εξωτερικοί καλλιεργητές, αλλά μετέβαιναν εκεί για την καλλιέργεια της γης, από γειτονικά μέρη. Καλλιεργούσαν σιτάρι, κριθάρι ενώ παράλληλα ασχολούνταν με την μελισσοκομία.
Ευχαριστώ τον Δήμο Αγιάς και ειδικότερα τον πρώην Δήμαρχο κ. Β. Κουτσαντά ο οποίος με εισήγηση του κ. Ιω. Μανίκα, ενέκρινε το κόστος της μεταφράσεως από τα Οθωμανικά, των καταστίχων δεκατριών χωριών της Αγιάς του έτους 1455.
ΤΟΥΡΚΙΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΧΩΡΙΩΝ – ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ
- Αγιά – Γενιτζέ [Yeniche (καινουργής)]
- Μεταξοχώρι – Ρέτσιανη
- Νερόμυλοι – Τουρκοχώρι – Αϊντινλί Aydinli = Αϊδίνιο
- Αετόλοφος – Δέσιανη (Μπουγιούκ κιοΐ)
- Τσεκίρι (οικισμός)
- Βαίσσενη – Μπουγιούκ Γκιόλ (Μεγάλη λίμνη) Βαθύρρευμα
- Ανάβρα – (Δογάνη) Ντογάνη Togan = καπνότοπος
- Πρινιά – Κερμενλή Germiyan
- Γερακάρι – Καρά Μπαϊράμ ή Μπαϊράμ Κιοντέ (Παλαιό Χωριό)
- Δήμητρα – Τζιούξιαν(η) – Μποζγκούτς – Γκιούξιανη
- Νεοχώρι Πλασιά – Ορμάν τσιφλίκι – Τζελτικτζή
- Άγιος Νικόλαος ο Φονιάς – Ιτζερλί
- Ελευθέριο – Καραλάρ
- Μαρμαρίνη – Ντεϊρμέν – ντερεσί Μαρμάριανη
- Συκούριο – Κεσερλί
- Ομορφοχώρι – Χασάμπαλη (Κασαμπάλ)
- Καστρί – Κέστριτζα ή Κεστρίτς κιοΐ
- Καλαμάκι – Αληφακλάρ
- Καραμπουρνού (Kara-burnu) νότια του Καλαμακίου
- Πλασιά – Νεοχώρι
- Ποταμιά – Τσιναρλού – Πλανανότοπος
- Γρούβγιανη παραφθαρμένο Αλβανικό του Δρόβιανη;
- Αμυγδαλή – Κουκουράβα (παλαιό χωριό)
- Έλαφος – Βουλγαρινή
- Ανατολή – Σελίτσιανη ή Σελίτσανη
- Μεγαλόβρυσο – Νιβόλιανη
- Μελίβοια – Αθανάτη – ‘Θανάτ(η) «Σανάτ»
- Κουτσουπιά – Κιουτσούκ ‘Θανάτ
- Σωτηρίτσα – Κάπιστα
- Σκλήθρο – Κεστενέ κιοΐ – Κεστενέκου
[1] Οι μελετητές των οθωμανικών καταστιχώσεων, επιχειρώντας να δώσουν τη δημογραφική διάσταση των εστιών, πρότειναν κάποιους αριθμούς των ατόμων που διαβιούσαν υπό την ίδια στέγη, οι οποίοι κυμαίνονται από 3,5-7, βλ. Bruce McGowan, “Food Supply and Taxation in the Middle Danube, 1568-1579”, Atchivum Ottomanicum 1 (1969), σσ. 157-163.
[2] Πρόκειται για ενήλικους ανύπανδρους άντρες άνω των 12-15 ετών, Geza David, “The Age of Unmarried Male Children in the Tahrir-defters (Notes on the Coefficient)”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 31 (1977), σσ. 347-357.
[3] Maliyyeden Mudevver 10.
[4] Κώστας Σπανός, Εννιά Αγιώτικοι οικισμοί στην απογραφή των Οθωμανών του 1454-1455, 1ο Διεθνές Συνέδριο Ιστορίας και Πολιτισμού της Θεσσαλίας, τόμ. ΙΙ, σσ. 679-680, όπου και σχετική βιβλιογραφία.
[5] Κώστας Σπανός, ο.π. σ. 680.
[6] Dobro (σερβ.), καλά.
[7] Vuk (σερβ.), λύκος.
[8] Οι Μουζακαίοι υπήρξαν σημαντική μεσαιωνική αλβανική φυλή από την περιοχή Myzeqe της Αλβανίας. Muzaqi (αλβ.), επώνυμο < muzaqi (αλβ.), μοσχάρι.
[9] Ivan (σλαβ.), κύριο ανδρικό όνομα, Ιωάννης.
[10] Πιθανώς να συνδέεται με το nenedaje (αλβ.), γιαγιά από μητέρα.
[11] Rado (σλαβ.), κύριο ανδρικό όνομα υποκοριστικό του Radoslav.
[12] Veljko (σερβ.), κύριο ανδρικό όνομα < velik (σερβ.), μεγάλος.
[13] Milos (σλαβ.), κύριο ανδρικό όνομα.
[14] Gjon (αλβ.), κύριο ανδρικό όνομα, Ιωάννης.
[15] Brat (σλαβ.), αδελφός.
[16] M. Kiel, «Πρέπει να έγινε κατάλογος γύρω στα 1482-85, (στον οποίο γίνονται αναφορές στον κατάλογο που ακολούθησε το 1506), αλλά δεν διασώθηκε». Βλ. Επίσημες Τουρκικές πηγές …, Πρακτικά Α΄ Ιστορικού – Αρχαιολογικού Συνεδρίου, Αγιά 1993, σσ. 225-257.
Πνευματικό Κέντρο ΙΝ Αγ.Αντωνίων Αγιας 